هنر دایاسپورایی به مثابة عامل هویت سازی جماعتی

امروزه حدود 200 میلیون نفر در حالت مهاجرت در جهان زندگی می کنند که از این رقم بخش اعظم آنها در میان کشورهای جهان سوم در جابه جایی بوده اند و تنها بخش کوچکی به کشورهای توسعه یافته راه می یابند. سیستم جهانی در طول چند دهه اخیر بیش از پیش سبب شده است که مهاجرت و شکل گیری جماعت های ملی خارج از مرزهای ملی، بر اساس سلسله مراتبی از قابلی تها و توانایی ها انجام گیرد که نخبگان را به سوی کشورهای ثروتمند می کشاند. این فرایند که موسوم به «فرار مغزها » است، نه فقط جریانی از کشورهای در حال توسعه به سوی کشورهای توسعه یافته بلکه از بخشی از کشورهای توسعه یافته با امکانات کمتر )اروپا(، به سوی بخشی دیگر با امکانات بیشتر )آمریکا( نیز به وجود آورده است. اما در هر دو موقعیت توسعه یافتگی یا عدم توسعه، نیاز به حفظ هویت مبدأ و یا بازیابی آن در نسل های دوم و سوم مهاجر، سازوکارهای فرهنگی- هنری را به ابزاری مهم برای شکل دادن و تولید و بازتولید این هویت بدل می کند. زبان که در قالب های گوناگون هنری، ادبیات، متون رسانه ای، مطبوعات و غیره نقش محوری را در این بازتولید بر عهده دارد، در فرایند کنونی جهانی شدن در حال ترکیب و ایجاد پیوندهای هر چه پیچیده تر با سایر ابزارهای فرهنگی به ویژه ابزارهای تصویری است. سینما، عکس، رسانه های الکترونیک، نمونه هایی از این ابزارها است. از این رو خلاقیت هنری در چارچوب دایاسپورایی، بر سر موقعیتی دو گانه قرار می گیرد: تعریف هنرمند در قالب یک سوژة مستقل که از حافظة تاریخی- فرهنگی جدا شده و تعلق های قومی- فرهنگی خود را کنار گذارد، و یا تعریف او در قالبی جماعتی برای کمک به بازتولید هویت و یا ب هصورتی متناقض برای تسخی رزدایی از هنر مهاجر. این فرایند با دخالت بازار اقتصادی هنر از یک سو و تلفیق این بازار با روند «بیگانه گرا » که جماعت ها و وقایع اغلب فاجعه بار جهانی برایشان بهانه ای در تقویت بازار و تولید آثار هنری مورد تقاضاست، وضعیت پیچیده تری به وجود آورده و هنرمند دایاسپورایی را با موقعیتی سخت تر روبرو می کند. در این مقاله تلاش خواهد شد پایه های نظری موضوع با اشاره به وضعیت کنونی کشورهای در حال توسعه و به خصوص ایران، در حد امکان شکافته شود تا راه برای مطالعات بعدی در زمینة دایاسپورای ایرانی و ابزارهای بیان آن، که خارج از ایران آغاز شده است، هموارتر شود.